انسان به طور کلی بر محیط اطراف خود اثر گذار است و هر چه دایره اطلاعات او از پدیده های اطرافش کامل تر شود، این کنترل نیز افزون می شود. ولی در خصوص برخی پدیده ها نیز کنترل چندانی در دست نیست و ممکن است انسان به اشتباه آن پدیده ها را نیز تحت کنترل خود تصور کند. بنابراین باید حوزه قابل کنترل و غیر قابل کنترل را از هم جدا کرد. تمایل انسان به این که بر تمامی پدیده ها کنترل دارد یا حداقل می تواند بر آن اثر گذار باشد، در حالی که واقعا چنین نیست را تورش توهم کنترل می نامند. الن لنگر[۱] (۱۹۷۵) توهم کنترل را این چنین تعریف می کند: «انتظار کسب موفقیت های شخصی با احتمالی بیش از واقعیت». تعبیر دیگری برای توهم کنترل وجود دارد: افراد دایره حقیقت را به دایره فهم خود (که در کنترل آن هاست) محدود می کنند. البته به این علت که قدرت پردازش ورای آن را ندارند و یا برای سهولت در انجام فرایند پردازش دایره مزبور را محدود می کنند. به عبارت دیگر افراد گرایش به پذیرش مطالبی دارند که پردازش آن و کنترل آن برایشان راحت تر است و البته به آن اعتماد بیشتری پیدا می کنند. بدیهی است ادراک آن دسته از علایم اطلاعاتی که برای فرد آشناست با سهولت انجام می شود و از آن جا که افراد به اطلاعات در دسترس و پردازش مجدد آن تمایل بیشتری دارند، همان اطلاعات خاصیت برجستگی نیز پیدا می کنند. (سعیدی و فرهانیان، ۱۳۹۰، ص ۳۱۸)
به عبارت دیگر توهم کنترل، انتظار یک موفقیت شخصی که احتمال وقوع آن به طور نامناسبی بالاتر از احتمال عینی و موجه آن است، می باشد (فالر[۲]، ۲۰۰۴).
توهم کنترل به حالتی گفته می شود که در آن فرد میزان احتمال موفقیت خود را به صورت نادرستی بالاتر از میزان احتمال عینی موجود برآورد می کند و انتظار دارد. خوش بینی غیر واقع بینانه نیز مفهومی شبیه به توهم کنترل است که در مورد رویدادها در آینده در نظر گرفته می شود (داوری و همکاران، ۱۳۹۰، ص۹۰).
بیشتر بررسی ها در این زمینه میزان تاثیر متغیرهای مختلف مانند انتخاب ها، توالی خروجی ها، آشنایی با وظایف و کارها یا مشارکت فعال را بر روی توهم کنترل را مورد ارزیابی قرار می دهند. برخی از محققان نشان داده اند که بررسی های انجام شده در این زمینه میزان و درجه کنترل را مورد سنجش قرار نمی دهند و به جای آن توانایی پیش بینی و یا قضاوت افراد را با توجه به اقتضائات اندازه گیری می کنند. بر همین اساس شاید عبارت «قضاوت موهوم» بهتر بتواند مفهوم توهم کنترل را به صورت عملیاتی نشان دهد (همان منبع، ص۹۰).
درواقع خودکنترلی سرمایه گذاران را به مصرف بیشتر در امروز به جای سرمایه گذاری و پس انداز در جهت مصرف بیشتر در آتی وا می دارد و در نتیجه افراد پس انداز و سرمایه گذاری کمتری انجام می دهند و برای اینکه به اهداف آتی و آسایش و راحتی در دوران پیری برسند متحمل درجات نامناسبی از ریسک در پرتفوی خود می شوند و یا افراد برای آینده خود برنامه ای مشخص و مدون ندارند و سرمایه گذاری های مناسب، مانند سرمایه گذاری در سهام انجام نمی دهند. این تورش رفتاری همچنین می تواند باعث شود که سرمایه گذارن از بکارگیری اصول اساسی دانش مالی از جمله ارزش زمانی پول و رفتارهای نظم دهنده مشابهی که پیروی از آن ها می تواند به خلق ارزش در بلند مدت منجر شود، محروم شوند. سوگیری خودکنترلی را می توان به صورت تعارضی بین میل فرد به مبالغه کردن در مورد خود (بیش از حد روی خود حساب نمودن) و ناتوانی وی نیز توصیف نمود. این تعارض از نبود انضباط شخصی و کوتاه نگری در اقدام عینی و محسوس برای رسیدن به آن تمایلات نشات می گیرد (میرزابیاتی، ۱۳۹۱).
سوگیری خودکنترلی را می توان به بهترین نحو در فرضیه چرخه عمر مشاهده نمود. در این فرضیه رابطه روشنی بین رفتار مصرف و پس انداز در افراد و مراحل رشد از کودکی تا سال های پرکاری و نهایتا دوره بازنشستگی توصیف می شود. از آنجا که فرضیه چرخه عمر بر اساس تئوری مطلوبیت مورد انتظار و رفتار غیر عقلایی است با پیروی کامل از تصمیمات بهینه در مورد پس انداز در طول زندگی را می توان تنها با در نظر گرفتن جریان درآمد برآوردی خانوار در مقایسه با تابع مطلوبیت محاسبه نمود. نتایج بعضی از تحقیقات نشان
می دهد هنگامی که افرادی پولی را بدست می آورند که احساس می کنند به اصطلاح باد آورده و یا غیر مترقبه است معمولا در همان سال بخش اعظمی از آن پول را مصرف می کنند که با این چرخه در تضاد است (همان منبع، ص ۳۶).
این سوگیری همچنین می تواند منجر به بروز مشکلاتی در عدم توازن تخصیص دارایی ها نیز شود. سرمایه گذارانی که در معرض این سوگیری اند ممکن است دارایی هایی با درآمد مستمر را ترجیح می دهند، زیرا در آن ها ذهنیت «امروز مصرف کن» شکل گرفته است. این رفتار می تواند مانعی در راه رسیدن به اهداف مالی بلند مدت باشد، زیرا نگهداری زیاده از حد دارایی هایی با درآمد جاری نظیر اوراق قرضه می تواند مانع از حرکت همزمان پرتفوی با نرخ تورم شود. همچنین می تواند باعث شود که افراد بدون هیچ دلیل خاصی طبقه مشخصی از دارایی های مالی را بیشتر و یا کمتر ترجیح دهند، چرا که نمی توانند میزان کشش پذیری خود به ریسک و یا میزان تحمل ریسک را تخمین زده و کنترل نمایند (همان منبع، ص ۳۶).
نتیجه تورش توهم کنترل به اشتباهات زیر در تصمیمات سرمایه گذاری منجر می شود:
[۱] Allen Langer
[۲] Fuller
با توجه به اینکه هدف اصلی این تحقیق بررسی تاثیر تبادل اطلاعات و تورش های رفتاری در توضیح رفتار توده ای می باشد. لذا نتایج پژوهش حاضر می تواند مورد استفاده تمامی سهامداران، سرمایه گذاران، دولت، اعتباردهندگان و صندوق های سرمایه گذاری، موسسات مالی و اعتباری واقع بشود. همچنین جامعه علمی و پژوهشی کشور می تواند از نتایج این تحقیق بهره مند شود .